Dede Korkut Kitabında Kadın Tipleri

Asıl kaynağı sözlü edebiyat geleneğimiz olmakla birlikte, Türk yazılı edebiyatının en seçkin eserlerinden birisi de Dede Korkut Kitabıdır. Yazarının kimliği bilinmeyen, yazıya geçirildiği dönem 15.-16. yüzyıllar olarak tahmin edilen bu kitabın bilinen iki yazmasında mevcut olan oniki destanı hikaye ve bir giriş, eserde konu edilen olayların ve bu olayları yaşamış olan Oğuz Türklerinin 9.–11. yüzyıllara ait hayatlarını konu eder. Başka bir ifadeyle Oğuzların devlet ve boy teşkilatlarını, dost ve düşmanlarını, sevinç ve kederlerini, gelenek ve göreneklerini, ekonomik ve sosyal hayatlarını anlatır. Kitaptaki giriş ve destani hikayelerde bilgi verilen hususlardan birisi de hiç şüphesiz beşeri karakterler ve bunların temel özellikleridir.

Dede Korkut Kitabı içinde yer alan kadın karakterleri bütün özellikleriyle inceledikten sonra, bunların oluşturdukları tipleri üç grup içinde topladık:

I. ideal Eş ve Anne Tipi

II. ideal Sevgili Tipi

III. Yardımcı Tipi.

Bu üç grup içinde değerlendirebileceğimiz kadın karakterleri ele almadan önce, Dede Korkut Kitabının giriş kısmında özellikle verilen ve dört grupta ele alınan kadın tiplemelerini vermek yerinde olacaktır.

Dirse Hanın Hanımı ve Boğaç Hanın Annesi

Anlatmada adı verilmeyen bu eş ve anne tipi kocasının kızgın olduğu bir anda ona ters cevap vermeyen, aksine onu sakinleştirip, onun üzüntü ve kaygısını paylaşan, kocasına yaşadıkları problem (çocuksuzluk problemi) konusunda çözüm bulması için akıl veren zeki bir kadın karakterdir. Soylu bir aileye mensup olduğu, kendisine han kızı diye hitap edilmesinden anlaşılan bu eş, ideal es tasvirine uygun bir karakterdir.

Anlatmada oğlunun doğumundan sonra kendisinden, Dirse Hanın eşi ve Boğaç Hanın annesi olarak bahsedilen bu karakter, kocasının aksine zayıf düşünmeyen, kocası gibi başkalarının sözleriyle hareket etmeyen, başkalarının sözüne kolayca kanmayan bir karakter olarak karşımıza çıkar. Anlatmanın ilerleyen kısımlarında oğlunu korumak konusunda kocasından daha akılcı düşünen bu kadın, başkalarının sözlerine inanarak oğlunu öldürmeye kalkışan kocasından, ideal bir anne olarak oğlunu sorar. Ağır yaralı olarak kocası tarafından ölüme terk edilen oğlunu kurtarmak için mücadele eden ve bu uğurda her türlü fedakarlığa katlanan bu ideal anne sonuçta oğlunu kurtarır. Aynı şekilde eşinin hain kırk yiğit tarafından kaçırılması karşısında da kayıtsız kalmayan bu anne, bu defa da kocasını kurtarmak için mücadele eder. Oğlunu, kocasını kurtarmaya ikna eden bu eş, sonuçta oğluyla eşinin bütünleşmesini sağlar.

Bir eş ve anne olarak, Dirse Hanın hanımı, kadının aile içinde baba kadar ve hatta ondan daha da önemli olduğunu gösteren bu kadın karakter Türk toplumunda ailenin ayakta durması ve devamlılığı için kadının konumunu vurgular. Bilge bir eş, sevgi dolu bir anne ve soylu bir aileden gelip han kızı olan Dirse Hanın hanımı belki de kocasının hanlık sıfatına sahip olmasında da etkili olmuş birisidir.

Burla Hatun karakteri bir eş ve anne olarak kitaptaki ikinci, dördüncü ve onbirinci hikayede karşımıza çıkan bir karakterdir. Burla Hatun her üç hikayede de aynı sosyal konuma sahip olmakla birlikte, yani hem bir eş, hem de bir anne olarak tanıtılmakla birlikte, anlatmalardaki fonksiyonları arasında farklılıklar söz konusudur. Burla Hatun, ilk olarak Salur Kazanın Evinin Yağmalanması Destanında karşımıza çıkar. Adı geçen destanda hem Salur Kazanın eşi ve hem de Uruz Beyin annesi olarak tanıtılır. Bu anlatmada Burla Hatun, Oğuzun düşmanı olan tekfur tarafından oğluyla birlikte esir edilmiştir. Burla Hatun ya tekfura sakilik yapıp onunla birlikte olması, ya da oğlunun öldürülmesi tehdidiyle karşı karşıya kalan bir anne ve eş konumundadır. Bu durum, onun namus kavramıyla özdeşleştirdiğini gösterir. Burla Hatun, kocasının ve Oğuzun namusunu lekelemektense, oğlunun ölümünü tercih zorunda kalan çaresiz bir anne konumundadır. Ancak bu çaresizlik Oğuz beylerinin müdahalesiyle düzeltilmiştir.

Bu anlatmada soylu bir aileye mensup olan Burla Hatun, seçkin bir eş ve anne tipi oluşturmakla birlikte, kendisine çok fazla seçim hakkı tanınmaması bakımından pasif bir tiptir.

Burla Hatun karakteriyle bir eş ve anne tipi olarak ikinci defa Uruz Beyin Esir Olması hikayesinde karşılaşırız. Kocası ve oğlunun birlikte giderek kocası Kazan Hanın yalnız dönmesi üzerine kocasını, oğlunu kurtarmaya gitmesi konusunda zorlayan bir anne olarak gördüğümüz Burla Hatun, bu hikayedeki fonksiyon ve tavrıyla Dirse Hanın hanımıyla aşağı yukarı aynı şekilde hareket eder.

Anlatmada, kocasının da gidip dönmemesi üzerine kırk ince belli kızı yanına alan Burla Hatun, hem kocasını, hem de oğlunu kurtarmaya gider ve Oğuz beyleriyle birlikte düşmana karşı savaşarak istediklerini elde etmeyi başarır. Yani hem oğlunu hem de kocasını kurtarır. Bu anlatmada oldukça farklı bir şekilde gördüğümüz Burla Hatun karakteri, başına gelenlere razı olmayan, kaderini tayin etmek için mücadele eden bir eş ve anne tipindedir. Burla Hatun burada oldukça aktiftir. Yukarıda adı geçen anlatmada tasvir edilen Burla Hatun karakterleri birbirini tamamlamakta ve ideal Türk anne ve eş tipini vermektedir.

Burla Hatun karakteri son olarak Salur Kazanın Esir Olup, Oğlu Uruzun Çıkardığı Destanda karşımıza çıkar. Dede Korkut Kitabında dördüncü sırada yer alan anlatmada nasıl kocasını, oğlunu kurtarmaya gönderen bir anne ise, burada da kocasını kurtarması için oğlunu zorlayan bir eş olarak karşımıza çıkar.

Deli Dumrulun Eşi

Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Destanı Dede Korkut Kitabı yazarının vermek istediği mesajları en açık ve yalın bir şekilde yansıtan, kitabın ideolojik yönünü en iyi şekilde sunan bir anlatmadır. Tabii ki bu anlatmada konu edilen karakterler de bu ideolojiyi en uygun yansıtacak şekilde yaratılmıştır. Anlatmada ismi verilmemesine rağmen, Deli Dumrulun hanımı, yaptıklarıyla çok özel bir eş özelliği kazanmıştır. Bu eş, Azraile karşı gelmenin cezası olarak canını kaybedecek olan kocası için canını vermeye razı olan tek kişi olarak anlatılır. Fakat, bu kadının, kocası için canını vermeyi kabul etmesi tek başına bir şey ifade etmez. Onun hareketi ancak, Deli Dumrulun kendi hayatının bağışlanması için canının yerine can bulmak zorunda kalması ve kendisi için canını feda eder düşüncesiyle önce babasına ve annesine gidip onlardan kendi yerine can vermelerini istemesi, onların bu teklifi reddetmeleri ve sonuçta çaresiz kalan Deli Dumrulun, eşinden can istemeyi bile düşünmeden, sadece onunla vedalaşmak amacıyla eşine gidip içinde bulunduğu durumu anlatması ve eşinin de Dumrulun yerine canını feda etmek istemesiyle anlam kazanır. Anlatma, Dumrul ve eşine Tanrı tarafından uzun ömür verilmesi, diğer taraftan baba ve annenin canlarının alınmasıyla son bulur.

Dikkat edilirse, burada üzerinde durulan ilk husus Tanrının birliği ve kudretidir. İkinci önemli nokta ise, Tanrının sevenlere ve fedakarlık yapanlara karşı sevgisi ve cömertliğidir. Dumrulun eşi karakteri etrafına örülmüş olan fedakarlık fikri, aile bütünlüğü ve bunun sonucunda elde edilen mükafat mesajı, bu karakteri ideal eş tipi haline getirmektedir. Burada yeni evli çiftlerin sıkıntılarından en çok sözü edilen, evlenen çiftler arasında karşı tarafın anne ve babasına karşı hareketlerden dolayı ortaya çıkan problem söz konusu edilir. Başka bir ifadeyle, genç çiftin kendilerinin de bir aile oluşturdukları, anne ve babanın artık onların kendilerine ait bir hayatı olduğunu kabul etmeleri ve bu çiftin birbirleri için gerektiğinde anne ve babadan önce fedakarlıkta bulunmaları gerektiği vurgulanmıştır. Türk ailesinde kadının yer ve önemini vurgulayan en güzel örneklerinden birisini teşkil eden Deli Dumrulun hanımı, ideal eş olarak günümüzde de örnek alınabilecek bir tiptir.

Dede Korkut Kitabında ideal eş ve anne tipinin en belirgin şekilde Dirse Hanın Hanımı, Burla Hatun ve Deli Dumrulun eşi karakterleri tarafından yansıtıldığı görülür. Bu üç karakter, gerektiğinde kocalarına akıl veren, ailenin ayakta durması ve devamlılığı için kocalarından daha fazla mücadele eden eş ve anne tiplerdir. Bu tipler anne olarak çocuklarını koruyan, onların geleceğini düşünen, onların yaşamaları ve başarılı olmaları için çocuklarına kocaları kadar yardım eden karakterlerdir. Bu tipler soylu olmakla birlikte, sarayda veya çadırda oturup bekleyen tipler değildir. Yani pasif değil, aktiftirler. Türk aile yapısı içinde kadının önemini açıkça vurgulayan bu eş ve anne tipler kadının aile için kocası kadar önemli olduğunu vurgulayan dışa dönük tiplerdir.